ساز و برگهای ایداولوژی

ایداولوژی، این میراث کلیدی مارکس، مهم­ترین دست­مایه­ی لویی آلتوسر برای تحلیل فرهنگ است. از دید او، دولت­ها به دو شیوه شرایط بازتولید قدرت و نظام سیاسی را فراهم می­کنند:

1) با ساز و برگ­های سرکوب­گر، که کلیتی سامان­مند و متمرکز را برای اعمال سیاست­های نمایندگان طبقات سلطه­گر شکل می­دهد، و با اولویت­بخشی به سرکوب(و نهادها و قوای قهریه) کار می­کنند؛ نهادهایی عینی، با کارکرد آشکار اعمال قدرت و سرکوب.

2) با ساز و برگ­های ایداولوژیک، که متکثر، تفکیک­شده و دارای خودمختاری نسبی اند و از ایداولوژی غالب(طبقه­ی مسلط) تغذیه می­شوند. ویژگی مهم نهادهای ایداولوژیک کارکرد پنهان­شان است: ساز و برگ آموزشی، سیاسی، خانوادگی، دینی، ارتباطی و رسانه­ای، فرهنگی و ...، که هریک در بازتولید مناسبات بهره­کشانه­ی سرمایه­داری نقش و سهمی برعهده می­گیرند.

ساز و برگ­های ایداولوژیک دولت در جامعه­ی سرمایه­دار مدرن نقش کلیدی­تری را پذیرفته است. ایداولوژی، آن­گونه که مارکس می­گفت، آگاهی کاذب است. شناختی­ست فریب­کارانه، که نابرابری و تناقض و مساله­دار بودن نظام سرمایه­داری را پنهان می­دارد و همه­ی مفروضات، بن­انگاره­ها، عناصر زیربنایی(که گاه آشکار می­شوند) و در کل، بنیان این نظام را طبیعی جلوه می­دهد. این، ایداولوژی­ست که با شکل­دهی به ذهنیت­ها و تکوین سوژه­های انسانی، بار سنگین بازتولید شرایط تولید را از دوش نهادهای سرکوب­گر برمی­گیرد، و از آن پس، بی­آن­که دم خروس را نمایان کند، کار خود را به بهترین وجه پیش می­برد.  

مهم­ترین این ساز و برگ­ها را، آلتوسر، نهاد آموزشی می­داند. جای­گاهی را که در دوران پیشاسرمایه­داری، کلیسا اشغال می­کرد، امروزه مدرسه(و پیش و پس از آن، مهدکودک و دانشگاه) پر می­کنند. با "آموزش «لیاقت­ها» در جامه­ی القای وسیع ایداولوژی طبقه­ی سلطه­گر، بخش قابل توجهی از مناسبات تولید نظم اجتماعی سرمایه­داری، یعنی نسبت دوطرفه­ی استثمارگر با استثمارشده، بازتولید می­شود"(ص 50).ثمارگر با استثمارشده، بازتولید میم اجتماعی سرمایه

سه نکته­ی ظریف در بحث آلتوسر درباره­ی ایداولوژی وجود دارد:

1) مارکس در ایداولوژی آلمانی می­گوید: ایداولوژی تاریخ ندارد، و بدین معنا، چیزی نیست جز روایتی تحریف­شده از تاریخ واقعی. در واقع، ایداولوژی تاریخ ویژه­ی خود را ندارد. اما به زعم آلتوسر، این که ایداولوژی تاریخ ندارد و ابدی­ست، یعنی به صورت تغییرناپذیر در کل تاریخ نظام­های اجتماعی جریان دارد.

2) ایداولوژی بازنمایی رابطه­ی تخلیی افراد است با شرایط واقعی هستی­شان.

3) ایداولوژی افراد را به عنوان سوژه­ها مورد خطاب قرار می­دهد: سوژه برسازنده­ی هر ایداولوژی­ست، چراکه کارکرد هر ایداولوژی تبدیل افراد انضمامی به سوژه است.

آلتوسر. ل. (1387)، ایدئولوژی و ساز و برگ­های ایدئولوژیک دولت. روزبه صدرآرا. تهران: نشر چشمه.