در نقد عشق ایده­آلی­ـ1

اسارت در بند رویاها  

زمانی که ما چیزی یا کسی(مانند همسر/معشوق) را به شکل ایده­آل در ذهن خود می­پرورانیم، فهرستی طولانی از ویژگی­هایش را در ذهن می­آوریم و برای آن یک قالب یا الگوی از پیش­ معلوم می­سازیم که حدود و ثغورش محدود است به شناخت، درک و داده­های ما تا آن زمان­ ـ که بی­گمان ناقص است و احتمالا آلوده به تحریف­های شناختی*ـ و نیز پردازش تخیل­مان که تحت تاثیر بسیاری از عوامل ناخودآگاه قراردارد. از آن پس هر آن چه از پیش چشمان­مان می­گذرد را با همان قالب می­سنجیم و تنها چیزهایی/کسانی را می­پذیریم که با الگوی ما جور دربیایند و این یعنی چشم پوشیدن از بی­شمار موارد منحصر به فردی که هر یک فارغ از ضعف­ها و کاستی­هاشان، به نوبه­ی خود ارزش­مندند و بالقوه می­توانند جای خالی آن چیز یا کس را در زندگی ما پر کنند.

مثال1: پسر جوانی را در نظر بگیرید که در فاصله­ی نسبتا طولانی میان بلوغ و ازدواج، تحت تاثیر ترانه­ها و داستان­های عاشقانه، فیلم­ها و عکس­های گوناگون، الگو­ها و ارزش­گذاری­های ترویج و تبلیغ­شده در جامعه و البته تخیل و رویاپردازی خود، معشوق یا همسر ایده­آل‌اش را با جزییات تمام(از رفتار و گفتار گرفته تا حرکات و برجستگی­های بدن) در ذهن تجسم کرده و حتی بارها و بارها به عشق­بازی خیالی با او پرداخته­است. چنین فردی پس از ازدواج و زمانی که می­بیند همسرش از آن معشوق خیالی فاصله دارد سرخورده می­شود و به رغم آن­که همسرش در نوع خود زیبا، دلربا و(برای بسیاری از دیگران) خواستنی­ست، از عشق­بازی تمام و کمال و نهایتا زندگی سعادت­مندانه با او باز می­ماند.

مثال2: دختری در طی سالیان کلکسیونی از ویژگی­های مرد مورد علاقه­اش را گردآورده و با بهره ­از آنها ایده­آلی را در ذهن پرورانده­است که اکنون همه را در مقایسه و سنجش با او ارزش­گذاری می­کند. اما چون این ویژگی­ها بسیار زیاد، دست­نیافتنی و حتی در تضاد با یکدیگرند، طبیعی­ست که فرد مورد نظر یافت می­نشود. اگر دختر بر سر خواسته­های خود اصرار ورزد، چه بسا تا دیرزمانی، حتی تا پایان عمر، تنها بماند و اگر هم بر اثر فشار جامعه و خانواده و یا ترس از تنها ماندن به ازدواج با فردی ناهم­خوان با مرد ایده­آل خود تن­دهد، همواره از زندگی زناشویی ناراضی خواهدبود و در حسرت و رویای زیستن با گمشده­اش فرصت­های زیبای زندگی واقعی­ را خواهدسوزاند.

این که ما برای انتخاب­های­مان از پیش اندیشیده باشیم و معیار داشته­باشیم مهم است، اما نباید در ارزیابی معیارها دچار خیال­پردازی شویم. ویژگی­های یک چیز/ فرد را باید با سنجه­هایی متناسب ارزیابی­کرد. بسیاری از کسانی که درگیر ایده­آلیسم­اند خود را به جای معیارها با مصداق­ها درگیر می­کنند. مصداق حالت محدودی از بروز یک ویژگی­ست که ما بر حسب دیده­ها، شنیده­ها و یا تخیلات خود در ذهن داریم. تکیه و تاکید افراطی بر مصداق­ها نیز نوع دیگری از اسارت در بندِ پیش­داشت­ها است.

مثال3: این که در نگاه پسری خوش­سلیقگی یک دختر معیار باشد پذیرفتنی­ست. پسر می­تواند این ویژگی را در طول زمان با کنار هم گذاشتن مجموعه­ای از داده­ها بسنجد. اما او ممکن قضاوت خود را به یکی دو موردی که از پیش در ذهن دارد محدود کند؛ مثلا رنگ ماشینی که دختر می­پسندد یا ساعتی که به دست دارد را مصداق قرار دهد. حال آن­که خوش سلیقگی آن دختر می­تواند در مجموعه­ای از چیزها مانند لباسی که می­پوشد، وسایلی که به همراه دارد، شیوه­ای که اتاق یا خانه­اش را می­آراید، شعری که در پشت کتابی که می­خواهد هدیه دهد می­نویسد و یا حتی شیوه­ای که سخن می­گوید تبلور پیدا کند. اگر برای پسر یک رنگ خاص یا مدل مخصوصی از ساعت به مصداق خوش­سلیقگی تبدیل شده­باشد داوری­اش چندان اعتباری نخواهد داشت.

مثال4: برای بیش­تر دخترها قوی بودن پسر و این­که او نگذارد در جامعه حق­اش را بخورند معیاری مهم است. حال فرض کنیم در ذهن دختری مصداق این عمل چنین شکل­گرفته­باشد که پسر قلدرمآبانه با حق­خورها برخورد ­کند یا به محض زایل شدن حق­اش به اعتراض شدید بپردازد. پس اگر در دوره­ی آشنایی به محض ایجاد چنین موقعیتی، مثلا در برخورد با یک راننده تاکسیِ زیاده­خواه یا یک کارفرمای دغل، رفتاری آرام از پسر ببیند بلافاصله در مورد بی­عرضگی و ضعیف بودن پسر حکم صادر می­کند. چه بسا روش آن پسر این باشد که با برداشتن شماره­ی تاکسی از راننده شکایت کند یا رندانه در فرصتی مقتضی حق خود را از کارفرمای­اش بگیرد.

با محدود کردن شناخت­مان به آن­چه که در ذهن پرورانده­ایم و به عنوان کمالِ یک ویژگی پذیرفته­ایم امکان گشوده­شدن دریچه­های تازه به سوی شناخت و تجربه را از خود سلب می­کنیم، ذهن خود را باز نمی­گذاریم و نیازها و خواسته­هامان را اسیر تخیلات و رویاهایی می­کنیم که از واقعیت و شناخت صحیح سرچشمه نگرفته­اند.

برنامه ریزی و پیش­بینی در مورد آینده کاری­ست بسیار مفید. اما بیشتر افراد زمانی که به پیش­بینیِ آینده می­پردازند، در واقع آرزوها و ایده­آل هاشان را بر آن پیش­بینی سوار می­کنند. احتمالات دیگر را در نظر نمی­گیرند و مشکلات و موانع احتمالی را کمرنگ می­بینند، در نتیجه برای رویارویی با موقعیتی به جز آن­چه در سر دارند انعطاف و آمادگی لازم را پیدا نمی­کنند. همانند مصداق‌ها در اینجا نیز ما داستانی را در ذهن می‌نویسیم که می‌تواند به شکل‌های دیگری اتفاق بیافتد. همه­ی ما تجربیاتی داشته­ایم از این­که با یک رویا، آرزو یا خواست شدید ـ منظورم برنامه­ریزی نیست ـ به استقبال برنامه­ای(ملاقاتی دونفره، میهمانی و یا گردش با دوستان) برویم و با محقق نشدن رویای­مان سرخورده و ناراضی به خانه برگردیم.

مثال5: با دوست­پسر/دخترمان در پارک قرار داشته­ایم و از دیشب­اش در این رویا بوده­ایم که هدیه­ای از او بگیریم یا سخن عاشقانه­ای بشنویم. یا مثلا درباره­ی میهمانی­ای که قرار بوده­ با هم برویم و فرصت­های احتمالی­ برای کنارهم بودن و ابراز عشق ساعت­ها خیال­پردازی کرده­ایم. اما در عمل دوست­مان با حالتی بی­تفاوت یا خسته به پارک می­آید و یا در میهمانی به شکلی متفاوت از رویای ­ما عشق خود را ابراز یا به ما توجه می­­کند: همه­ی کشتی­ها غرق می­شوند و احساس می­کنیم مورد بی­توجهی و پس­زدگی قرار گرفته­ایم. اگر اسیر توقع ناشی از رویا نشویم شاید دلیلی منطقی برای رفتار دوست­مان در پارک بیابیم یا بتوانیم از ابراز عشق او به سبک خودش لذت ببریم.

مثال6 (غیر عاشقانه): با دوستان­ات به گردش یا مسافرت می­روی. از پیش بر اساس نیازها و خواست­ها­ی­ات دوست­داشته­ای که اتفاقات خاصی در برنامه بیافتد، اما با دیگران دراین­باره صحبت نکرده­ای و خواست­ات در حد یک مسا­له­ی ذهنی باقی مانده­است. به هردلیلی در سفر یا گردش امکان تحقق خواست تو فراهم نمی­شود: دلگیر و آزرده می­شوی و دیگر نمی­توانی از سایر برنامه­هایی که به هر حال دیگران دارند از آن لذت می­برند لذت ببری چرا که ذهن تو برای لذت بردن بسته­شده­است و ایده­آل­­ات تمام آن را پر کرده­است.

^* درباره­ی تحریف­های شناختی در نوشته­های آینده بیشتر خواهم گفت.