پانوشت، پاری از ترجمه

چکیده

بحث دیرپای ترجمه­پذیری/ ناپذیری آثار ادبی تا کنون بارها در نشست­های ادبی و دانش­جویی انجام گرفته­است. از همین روست که شاید تکرار آن بی­هوده به نظر بیاید. با این وجود برآنم که در این مقاله به یکی از راه­های پیش­نهادی (و البته آزموده) ای بپردازم که می­تواند کفه­ی ترازو را، به رغم پذیرشِ ترجمه­ناپذیر بودنِ متن های ادبی، به سود ترجمه پذیری این آثار سنگین کند. شیوه­ای که بی­گمان دوست­داران ادبیات تا کنون بارها با آن برخورد داشته­اند: به کارگیری پانوشت ها(افزوده­های مترجم)، که در بسیاری از ترجمه­ها به فراخور احساس نیاز مترجمان به کار آمده­است، اما منتقدان و صاحب­نظران آن را یک­سان ارزش­گذاری نمی­کنند.

کمابیش دیده­ایم که برخی مترجمان تا آن­جا که بتوانند از افزودن پانوشت به متن اصلی می­پرهیزند و برخی منتقدان نیز سودجستن از آن را نشانِ ضعف و بی مایگیِ مترجم می­دانند. گرچه می­توان پذیرفت که به کارگیری بی­جا و بیش از اندازه­ی پانوشت می­تواند ابزاری باشد در دست مترجم برای پوشاندن کاستی­های کارش، چشم­پوشی از برگردان­های موفق نیز، که با یاری پانوشت­ها چیزی بیش از یک ترجمه­ی عادی بوده­اند، شرط انصاف نخواهدبود. به هر روی، با نگاهی دوباره به شرایط ترجمه­ی یک متن ادبی و امکانات مترجمان در هم­آوردی با دشواری­های متن، می­توان بنیان وجودی پانوشت­ها (افزوده­های مترجم) را واکافت.

اگر به تقسیم یک اثر به صورت و معنا (همان فرم و محتوا) قناعت کنیم، در برگردان هر یک از این دو با مشکلاتی روبرو خواهیم بود که کمتر کسی ادعای چیرگی کامل بر آنها را خواهدداشت. چه بسیار متن­هایی که به رغم صورت آسان­نمای خود معنایی بس ژرف و پیچیده دارند، و نیز اثرهایی که صورتِ آنها خود بخشی از بار معنا ـ و یا حتا تمام آن ـ را بر دوش می­کشد. در دیگر سو، به متن هایی برمی­خوریم که با معنایی نه چندان دشوار، آن چنان در کار آرایش صورت خود کوشیده­اند که راه یافتن به درون آنها، بدون تن­دادن به بازی­های زبانی و درنگ بر ساختار کلی­شان، بی­ثمر خواهد بود.

شاید ناممکن­ترین ترجمه در برخورد با ساختارهایی است که در زبان مبدا وجود دارند اما در زبان مقصد یا یک­سره غایب­اند و یا بسیار غریب. در چنین شرایطی کمتر مترجمی یافت می­شود که ـ مگر به لطف توان و استعدادی غیرعادی ـ از پس انتقال ساختارها برآید، بی آن­که ناچار، به سلیقه­ی خود، بخشی از آنها را فرو بکاهد.

در دیگر سو، از آن­جا که هر متن به جز معنای ادبی­اش، به خودیِ خود نمایش­گر بخشی از فرهنگ و پیشینه­ی جامعه نیز هست، بسیاری از عنصرهای درون فرهنگیِ آن جامعه را در لایه­های زیرین خود پنهان دارد. اشاره به چنین عنصرهایی در قالب متن، دست بردنِ آشکار درکارِ نویسنده و بی هویت کردن اثر است. اما به هر حال، چنان­چه خواننده­ی متنِ ترجمه­شده از پیشینه­ی فرهنگی، اجتماعی و تاریخیِ آن ناآگاه باشد نیز، از درک مفاهیم مستتر در اثر باز خواهد ماند.

هم از این روست که نیاز به فضایی خارج از متنِ اثر به شدت احساس می­شود؛ هم برای در میان نهادن چنین عنصرهایی و نیز برای گوش­زدِ تفاوت­های ساختاری متن اصلی با ترجمه. چنین فضای مستقلی را می­توان در پیش­گفتارها، گفتارهای پایانی و به ویژه در پانوشت­ها و پی­نوشت­ها پیدا کرد؛ جایی که مترجم، با ذکر نام خویش، برافزوده­های­اش را با خواننده در میان می­گذارد؛ برافزوده­هایی که اگر نیک بنگریم، همان دانش و آگاهی­ای است که مترجم هنگام ترجمه در ذهن خود دارد و با توجه به آن ویژگی­ها و ظرافت­های متن را در می­یابد.

شاید بتوان این در میان گذاشتن دانش و آگاهی با خواننده را به نرم افزارهای رایانه­ای با منبع باز(Open Source) مانند کرد، که در آن خواننده (کاربر رایانه) می­تواند از چند و چونِ شکل­گیری متن ترجمه (برنامه­ی رایانه­­ای) آگاه شود، در مورد آن بهتر قضاوت کند و چنان­چه بخشی از آن را نمی­پسندد، در ذهن خود (رایانه) آن را تغییردهد. دیگر شباهتِ ترجمه­های بهره­گیر از پانوشت (و سایر برافزوده­ها) با نرم­افزارهای رایانه­ای این است که در آنها به جز متن اصلی، گزینه های جانبی­ای در اختیار خوانده قرارگرفته، که بنا به میل خویش می­تواند از آنها استفاده کند/ نکند و پس از خواندن آنها نیز الزامی برای پذیرش یک­سره­شان ندارد.

یکی از تازه­ترین نمونه­های ترجمه­ی بهره­گیر از پانوشت کتاب رمز داوینچی (دُن براون) است که نشر زهره با ترجمه­ی سمیه گنجی و حسین شهرابی به بازار فرستاده­است. از آنجا که داستان کتاب در پیوندِ با تاریخ و مسایل مسیحیت است و خواننده­ی ایرانی با آن ناآشنا، مترجمان کوشیده­اند تا با پانوشت­هایی که در جای­جایِ کتاب گنجانده­اند، داده­های مورد نیاز را در اختیار خواننده قراردهند تا او را از بسترِ تاریخیِ رخدادها و نیز آرا و سنت­های مسیحیت آگاه­ کنند. حال اگر خواننده­ای نخواهد با تکیه بر این پانوشت­ها کتاب را بخواند، یا درخوانشِ نخستین ترجیح دهد که یک­باره و بی هیچ وقفه­ای آن را به پایان برد، می­تواند از خواندنِ پانوشت­ها چشم­پوشد و یا آن را به آینده وانهد. نیز اگر خواننده با دیدن پانوشت ها احساس کند که به آنها اعتماد ندارد، یا برایش ناکافی­اند، می­تواند با بررسی منابع علمی و بایسته به قیاس مطالب و دستِ آخر افزایش دانسته­های خود بپردازد.

برای روشن­تر شدن بحث و ارایه­ی نمونه­های بیش­تر، چند مورد از به کارگیریِ پانوشت­ها در ترجمه­های احمد شاملو را نیز، که از نواندیشان عرصه­ی ترجمه بود، در این­جا برخواهم رسید.

شاملو، که خود شاعری بزرگ و پرآوازه بود، در هر دو زمینه­ی شعر و داستان دارای ترجمه­های پرشماری­ست. در ترجمه شعرهای بزرگ­ترین شاعران جهان، به جز در شعرهایی که به گفته خودش تنها به بازآفرینی آزادانه­ی شعر پرداخته است(مانند ترجمه­ی شعرهای مارگوت بیکل)، بیشینه­ی آنها را با پیش گفتارها و درآمدهای گاه مفصلی همراه کرده­است که یا بستر تاریخیِ شکل­گیری اثر را بازمی نمایاند(مانندِ مقدمه بر شعر آمریکای سیاهان برای شعرهای لنگستن هیوز)، یا فراز و نشیب زندگیِ شاعر را (ترجمه­ی شعرهای فدریکو گارسیا لورکا) و یا به تفاوت ساختارهای اثر در زبان مبدا و مقصد و توضیح حاشیه­های شعر می­پردازد (هایکو، ترجمه ی هایکوهای ژاپنی به همراه ع.پاشایی). در این حوزه، به سبب چیره­دستیِ بی­چون و چرای شاملو در شعر و نیز شاید کوتاه­بودن شعر در قیاس با داستان، ردپای چندانی از پانوشت­ها به چشم نمی­خورد و شاملو به همان پیش­گفتارها و گاه گفتارهایی در مورد ترجمه بسنده کرده ­است.

در ترجمه­ی داستان اما، شاملو روی­کردهای گوناگونی داشته است. در رمان­هایی چون پابرهنه­ها (زاهاریا استانکو) و قصه­های بابام (ارسکین کالدول) از آن­جا که زبان شخصیت­ها عامیانه است و عاری از تشریفات زبانیِ طبقه­ی مرفه، با برگرداندن واژه­ها و اصطلاح­ها به زبان کوچه، دیگر نیازی به افزودن چیزی به کتاب ندیده­است. اشتراک فرهنگی نهفته در هر دو زبان (مبدا و مقصد) از مشکلاتی که در بالا گفته شد کاسته ­است.

در تجربه­هایی متفاوت، رمان­هایی چون مرگ کسب و کار من است (روبر مرل) و یا دُنِ آرام (میشاییل شولوخوف) پُرند از پانوشت­هایی که به سبب­های گوناگون در ترجمه گنجانده شده­اند. در مرگ کسب و کار من است از سر نیاز خواننده به داده­هایی در مورد تاریخ جنگ­های جهانی، آداب مسیحیت، روابط قدرت در رایش و ... در بسیاری از صفحه­های کتاب پانوشت­های طول و درازی آمده که بی ­وجودِ آنها، برقراری پیوند و نزدیکی با اثر بسیار دشوار است. گرچه حضورِ این چنین پرپُشتِ پانوشت­ها گاهی چشمانِ عادت نکرده­ی خوانندگان را می­آزارد، اما خیال آنها را از دریافت درست مطالب آسوده می­کند.

دُنِ آرام اما، به جز داده­های در پیوند با تاریخ، در پانوشت­های خود دارای مطالبی در مورد زبان­های بومی، خرده فرهنگ­ها و نیز ظرافت­ها (و گاه کاستی­ها)ی کار نویسنده هم هست. وجود عنصرهای درون فرهنگی پرشمار در زندگی قزاق­های داستان، که نمی­توان برای بسیاری­شان در فارسی برابری پیدا کرد، شاملو را بر آن داشته­ تا از همان صفحه­ی نخست بیش از نیمی از فضای صفحه را به پانوشت بسپارد و برای نمونه نیم­صفحه توضیح دهد که چرا از واژه­ای چون سامانه در ترجمه سود برده ­است.

اهمیت کار شاملو در به­کارگیری پانوشت­ها در این است که با این­که او از به­ترینِ مترجمان زمان خود بود و ترجمه­های­اش همواره دل­چسب و پُرخواهان بودند، از آوردن و افزودن مطالبی که در هر چه به­تر فهمیدن اثر به کمک خواننده بیایند، دریغ نمی­کرد. گمان می­کنم این مهم، که به کاربستن پانوشت­ها و دیگر افزوده­ها نه از سر ناتوانی و کوتاهی او در ترجمه ـ چه، که ترجمه­های­اش به خودیِ خود هم از نمونه­های دیگر برجسته­تر بود ـ که از سر احساس مسوولیت مترجم نسبت به متن و خواننده­ی آن بود، ما را بر آن می­دارد که به پانوشت­ها به مثابه بخشی از مسوولیت مترجم در پشتیبانی از متن بنگریم و آنها را پاری از ترجمه بدانیم.