فوکو(۱)

به یاد دارم جدل خوشایندی را که با دوستی نازنین داشتم بر سر این که فوکو جامعه­شناس است یا فیلسوف. آن دوست دل­سپرده­ی فلسفه بود و من هم پای­در راه جامعه­شناسی. برای ختم به خیر شدن بحث­مان از توضیح یکی از استادان­ام سود جستم و گفتم: اصلا بهتر است (به امثال فوکو)بگوییم اندیش­مند. دوست خندید و گفت: هه! این که یعنی همان فیلسوف! 

میشل فوکو هم جامعه­شناس بدن است و هم نظریه­پردازی پساساختارگرا. او با بهره­گیری از نظریه­ی پساساختارگرایی توضیح می­دهد که چگونه تاثیرات اجتماعی و فرهنگی بر بدن، بسته به زمان و مکان، خصیصه­های عمومی و طبیعی بدن را به شکل­هایی متفاوت تعریف می­کنند و چگونه تعاریف فرهنگی از رفتار بهنجار و نابهنجار، به تنظیم باورهای مردم درباره­ی بدن­هایشان و این­ که چه باید و نبایدهایی را در مورد بدن­شان رعایت کنند می­انجامد.

در کارهای فوکو زیست­شناسی و تاریخ در هم تنیده­اند. شاید پرسش بزرگی که فوکو را به باستان­شناسی اجتماع کشاند این بود که: چرا و چگونه، در جامعه­های مدرن، باید بدن را به شیوه­هایی که پیش از مدرنیته ضروری نبود تنظیم و اداره کرد؟

به نظر فوکو جامعه­های مدرن دو دلیل بسیار مهم برای تنظیم نظام­مند بدن دارند:

·          فشارهای جمعیتی ناشی از شهرنشینی

·          ضرورت­های سرمایه­داری صنعتی

او تنظیم بدن فرد ـ برای نمونه، قوانین حاکم بر امور جنسی­ـ را تمشیت کالبدی( anatamo-politics) و تنظیم دسته­جمعی بدن­ها ـ همچون قوانین بهداشت و سلامت یا قوانین حاکم بر حرکت­های فیزیکی در محیط­های شهری ـ را تمشیت زیستی( bio-politics) می­نامد.

پیدایش گفتمان­های قدرت­مندی که کارکرد تمشیت زیستی­­(مدیریت و تنظیم دسته­جمعی بدن­ها­) دارند بخشی از گسترش مدرنیته بود. در کتاب مراقبت و تنبیه فوکو به این می­پردازد که در عصر مدرن کیفرشناسی و کیفرشناسان به پی­ریزی دانشی برای تنبیه و رام­کردن بدن­های مجرم پرداختند: زندان­ها باید چنین بدن­هایی را محدود و مهار ­کنند. تدابیر امنیتی، آموزشی، روان­شناسانه و حتی مددکاری اجتماعی به کمک قاضیان و زندان­بانان می­آیند. به تعبیر فوکو، به کارگیری چنین دانشی، اعمال نوع مشخصی از قدرت(تمشیت زیستی) است.

فوکو اعمال یک قدرت گفتمانی را به عنوان شکلی از مراقبتsurveillance))توصیف می­کند که تضمین کننده­ی انطباق یک جمعیت با تصورات خاصی از حقیقت و کذب و خوب و بد است. در این­جا با یکی از کلیدی­ترین مفاهیم نظری فوکو روبرو می­شویم: گفتمان. از دید فوکو مهم­ترین جنبه­ی جامعه­ای که مدرن می­شود چندان به این امر وابسته نیست که آن جامعه اقتصادی سرمایه­داری دارد(مارکس) یا شکل نوینی از همبستگی(دورکیم)، و یا این که پیامد و تجسم کنش عقلانی­ست(وبر)؛ بلکه به چگونگی پیدایش اشکال جدید معرفت، که پیش از مدرنیته ناشناخته بودند، مربوط است­. این گفتمان­های جدید هستند که زندگی مدرن را تعریف می­کنند.

همان­گونه که کودک تنها با یادگیری یک یا چند زبان است که می­تواند انسان کاملی شود، ما نیز تنها تحت تاثیر یک یا شماری از انواع گفتمان­ها می­توانیم حقیقت را از کذب و درست را از نادرست باز بشناسیم. البته فوکو اعمال قدرت گفتمان­ها را دارای ویژگی سرکوب­گرانه نمی­داند اما تاکید می­کند که ما تنها می­توانیم حقیقتی را دریابیم که گفتمان­ها پیش می­نهند؛ و آشکارا در میان گفتمان­های مشخصی که پیش روی­مان قرار می­گیرند محدود و اسیریم.

بنابراین، اگر بخواهیم رفتار انسان را در زمان و مکانی خاص دریابیم، باید در پی گفتمان­های مسلط در آن زمان و مکان باشیم. نیز اگر بخواهیم علت روی کار آمدن گفتمانی خاص را بدانیم، باید به نوعی باستان­شناسی اجتماعی دست یازیم و این یعنی ردیابی خاستگاه یک شیوه­ی شناخت با واسازیِ آن و بازبینیِ شالوده­ای که بر اساس آن به قدرت رسیده است؛ کاری که فوکو دست­کم در نیمی از آثارش که عنوان باستان­شناسی به خود گرفته­اند انجام داده­است.