عشقِ چه­جوری؟

ما، آدم­های قرن بیست­و­یکمی، در برخورد با مسایلی مثل ازدواج، رابطه با جنس مخالف و ... همیشه به نوعی با مفهوم عشق و تعریف­های گوناگون آن درگیر می­شویم. این­که تلقی هر یک از ما از عشق و چگونگی به وجود آمدن آن چیست شاید به نگرش کلی ما به زندگی و الگوی رفتاری ما در دیگر جنبه­های آن بستگی زیادی داشته باشد. برای­ام جالب بود که اندکی درباره­ی انواع این نگرش­ها بنویسم. متن زیر کوششی­ست در این راستا، گرچه که احتمالا هنوز ناقص باشد. امیدوارم در کامل کردن­اش کمک­ام کنید.

به گمان من دست­کم سه الگوی کاملا متفاوت را می­توان در تعریف عشق و مهم­تر از آن عشق ورزیدن در میان اکثریت اعضای جامعه مشاهده کرد. پیش از آن­که به تحلیل و ارزش­گذاری شخصی خود بپردازم، بهتر است تعریف مختصری از این سه نوع عشق ارایه دهم.

1-   عشق ایده­آلی: عاشق مورد نظر، از پیش، بر اساس علایق، خواسته­ها و نیازهای خود معشوقی را در ذهن ترسیم می­کند، تخیل خود را به کار می­اندازد و هر چه می­گذرد بیشتر جوانب شخصیت معشوقِ دلخواه خود را بسط می­دهد. اگر از او بخواهند که برخی ویژگی­های همسر(یا همان معشوق) ایده­آل خود را بازگو کند، بی­درنگ فهرست بلند بالایی از ویژگی­ها و منش­های شخصیتی همسر آرمانی خود را برخواهد شمرد. او برای یافتن معشوق ارزش­مندش حاضر است جستجو و شاید هم انتظاری طولانی(حتی به درازای تمام عمر) را به جان بخرد.

2- عشق منطقیِ تدریجی: نمونه­ی آن را در بسیاری از کسانی می­بینیم که بر پایه­ی علاقه­ای اولیه، با کمترین پیش­داشت و تنها با داشتن زمینه­های مشترکِ لازم برای داشتن یک زندگی توام با تفاهم ازدواج می­کنند، بدون آن­که لزوما تکیه­ی زیادی بر مفهوم عشق داشته باشند. در این­جا معیارها جایگزین ایده­آل­ها می­شوند. در طول زمان و با تلاش برای شناخت یکدیگر، درک متقابل­شان بالاتر می­رود و دل­بستگی و شاید هم عادت موجب بیشتر شدن علاقه­شان می­گردد و در کنار هم زندگی را با پویایی ادامه می­دهند که می­تواند به عشقی پایدار و همیشگی(و ای بسا مثال­زدنی) تبدیل شود.

3-   عشقِ زایا/ بی­دریغ: در مراحل اولیه و در داشتن معیارها مشابه نوع دوم است با این تفاوت که به رغم آگاهی از ویژگی­های مثبت و منفی معشوق و مشکلات احتمالی نهفته در رابطه، از همان ابتدا با رفتارهای عاشقانه و نوعی مهرورزی بی­دریغ آغاز می­شود. یعنی دو طرف (یا دست کم یکی از آنها) بر پایه­ی شناخت حاصل در مراحل اولیه­ی رابطه و بی آن­که تضمین ویژه­ای از میزان تعهد و تفاهم موجود در رابطه دریافت کنند، عاشقانه به رابطه ادامه می­دهند، با این باور که خود این عشق(و عاشقانه زیستن) عرصه­ای متفاوت و زیبا در پیش چشم­شان خواهدگشود که در آن چیرگی بر مشکلات چندان دشوار نخواهدبود. کمی شبیه عشق مادری­ست، چرا که فارغ از اتفاقاتی که رخ خواهد داد از همان ابتدا به تمامی ابراز می­شود.

می­توان دید که فراوانی نوع دوم در جامعه بیشتر است. گرچه که بسیاری از مردم در ابتدا، یا در برهه­ای از زندگی پس از بلوغ خود نوع اول یا سوم را هم می­آزمایند، نهایتا محدودیت­های این دو نوع بخش زیادی از افراد را به سوی الگوی عشق منطقی تدریجی سوق می­دهد. بی­گمان غلظت این نوع عشق در همه­ی موارد زیاد نیست و استعداد زیادی برای درغلتیدن به دام تکرار و عادت دارد، اما عقل سلیم یکی از پشتیبانان جدی آن است و نشان می­دهد که این شیوه در کل جواب خود را پس داده است. میزان موفقیت در این نوع رابطه بستگی به داشتن مهارت­های لازم برای زندگی مسالمت­آمیز و پویا دارد که متاسفانه در ایران آموزش داده نمی­شود. (موضع شخصی: از نظر کارکردی برای جامعه سودمند، لازم و ناگزیر است، مخالفتی با آن ندارم اما انتخاب نخست من نیست).

عشق ایده­آلی طرفداران و نیز منتقدان سفت و سختی دارد. راندمان پایین آن برای هر دو طرف دلیل پافشاری بر موضع­شان است. بیشتر کسانی که دانسته و ندانسته طبق فلسفه­ی ایده­آلیسم یا با باور به وجود نوع مثالی(آرمانی) از هر چیز زندگی می­کنند در زمره­ی طرفداران این نوع عشق می­گنجند؛ آنان کم­یابی معشوق ایده­آل را نشان ارزش­مندی آن می­دانند و گاه خود را به سبب داشتن چنین نگرشی برتر از دیگران می­پندارند. در برابر، منتقدان آن را توهم­آمیز، ویران­گر و خودخواهانه می­دانند و معتقدند که در این عشق معشوق در ذهن عاشق است و نه در وجود واقعی فرد مورد نظر(با فرض این­که یافت شود). می­توان گفت که عاشقان این چنینی دیگران را همچون اشیایی می­نگرند که در صورت نداشتن ویژگی­های موجود در فهرست یاد شده به راحتی از جلوی چشم دور خواهندشد تا شاید روزی موردی منطبق با تمام ویژگی­های مد نظر پیدا شود. افرادی که در این نگرش افراط می­کنند، چون هیچ فرصتی برای تغییر دیگران در نظر نمی­گیرند یا در این راه تلاش و کمکی نمی­کنند بیشتر در نقش گیرنده(از زندگی و دیگران) ظاهر می­شوند. چون در نوشته­ی بعدی به این نوع عشق خواهم پرداخت در اینجا بیشتر توضیح نمی­دهم. (موضع شخصی: بسیار مخالف در حد انزجار، گرچه خودم تا کمی بیش از یک سال پیش این طوری بودم).

عشق زایا شاید کمی غریب باشد، به ویژه در جامعه­ی منطقی(بگوییم حسابگر) امروز. ممکن است به طور جدی در معرض اتهام­هایی چون دوری از واقعیت، خوش­بینانگی، هیجانی بودن، احساس­گرایانگی، رویاپردازانه بودن و غیرمنطقی بودن قرار بگیرد که در صورت حقیقت داشتن این اتهام­ها، می­تواند واقعا زیان­آور باشد. اما اگر آگاهانه باشد و به عنوان یک انتخاب و یک نگرش فعال در نظر گرفته­شود، بی­گمان سبب آفرینش چیزی خواهدشد که می­توان آن را خودِ زندگی دانست. کسانی به این عشق گرایش بیشتری دارند که عاشق­پیشه باشند و یا اهل داو بستن بر روی چیزهایی که در نگاه خودشان با ارزش است اما عقل سلیم آنها را توصیه نمی­کند. ارزش­مندی این عشق در این است که معشوق با وجود تمام ضعف­های­اش همچنان شایسته­ی مهر عاشق است و بر خلاف عشق ایده­آلی این خود واقعی معشوق است که بابت ویژگی­های مثبت­اش ستوده می­شود. این نگرش به سبب همان اتهام­های بالا به هرحال همیشه زیر فشار دیگران قرار خواهد داشت. (موضع شخصی: انتخاب نخست من و نیز پیش­نهادم به دیگران، البته به شرطی که از آزمون­های راستی­آزمایی سربلند بیرون بیاید).

بد نیست یادآور شوم که ما همواره در معرض برخورد با یک­یک این نگرش­ها(و نگرش­هایی که از چشم من دور مانده) هستیم، بنابراین طبیعی­ست که همه­ی آنها را در ذهن خود داشته باشیم و حتی همزمان به آنها بیاندیشیم. بیشتر ما در عمل و در هنگام تصمیم­گیری از دل یک طیف که دربرگیرنده­ی این نگرش­هاست چیزی را برمی­گزینیم، و نه دقیقا یکی از این سه را. این بحث را باز می­گذارم....